W Polsce co roku udaru doznaje około 60 - 70 tysięcy osób, a około 30 tysięcy z nich umiera. Jest on również najczęstszą przyczyną trwałego inwalidztwa. Eksperci przypominają, że najważniejszy przy udarze mózgu jest czas. O tym czym jest udar i jak się przed nim chronić przypomina Polskie Towarzystwo Kardiologiczne podczas Europejskiego Dnia Profilaktyki Udarowej przypadającego w dniu 10 maja.

Udar jest chorobą naczyniową mózgu. Do udaru niedokrwiennego dochodzi zwykle w wyniku zatkania naczynia mózgowego przez materiał zatorowy, najczęściej w postaci skrzepliny powstałej w obrębie serca lub w wyniku pęknięcia blaszki miażdżycowej w tętnicy szyjnej. Udar oznacza nieodwracalne uszkodzenie, zwykle obumarcie jego fragmentów z powodu zatrzymania dopływu krwi do tkanki mózgowej - wyjaśnia  prof. UJ dr. hab. med. Piotr Musiałek z Kliniki Chorób Serca i Naczyń CM UJ w Szpitalu Specjalistycznym im. Jana Pawła II w Krakowie, pełnomocnik Zarządu Głównego Polskiego Towarzystwa Kardiologicznego ds. Udaru Mózgu i Interwencji Naczyniowych.

Występują dwa rodzaje udarów: udar niedokrwienny (znacznie częstszy – ok. 85% wszystkich udarów) oraz udar krwotoczny mózgu. Według danych Polskiego Towrzystwa Kardiologicznego (PTK) udar mózgu jest trzecią, po chorobach serca i nowotworach przyczyną zgonów. Stanowi on również najczęstszą przyczynę stałego inwalidztwa u osób powyżej 40 r.ż.

Przyczyny i objawy udaru mózgu

 Wśród czynników ryzyka udaru mózgu wyróżnia się te, na które nie mamy wpływu i czynniki ryzyka, na które mamy wpływ. Do tych, na które zasadniczo nie mamy wpływu zaliczamy: wiek i płeć. Natomiast rolę niektórych czynników podatności genetycznej (jak np. skłonność do powstawania zakrzepów) możemy dziś modyfikować pod warunkiem wczesnego wdrożenia diagnostyki i profilaktycznej farmakoterapii. Bardzo ważną rolę odgrywa tu kardiologia – i kardiolodzy.

Zaawansowany wiek ma największy negatywny wpływ na zapadalność na udar, śmiertelność i niepomyślne rokowanie długoterminowe. Niestety starzejące się społeczeństwo – czyli populacji osób powyżej 65. roku życia zwiększa się znacznie szybciej niż w innych grupach wiekowych. W Polsce osoby w wieku powyżej 65. roku życia stanowią aktualnie około 15,3% ogólnej populacji, wg prognoz demograficznych na lata: 2029 - 23% (8,5 mln) - 2050 - 30%. Spowoduje to istotny wzrost zachorowań na szereg chorób związanych z wiekiem, w tym na udar mózgu.

Wśród przyczyn związanych z chorobami kardiologicznymi zalicza się nadciśnienie tętnicze, migotanie przedsionków, czyli nieregularne i chaotyczne skurcze mięśnia sercowego oraz arytmię serca. Migotanie przedsionków stanowi jedną z najczęstszych przyczyn udarów kardiogennych, które uznawane są także za najgorzej rokujące. Profilaktyka i leczenie udaru mózgu, jako choroby naczyniowej mózgu, osdazone są w sposób naturalny w kardiologii – podkreśla prof. Musiałek. 

Objawy udaru mózgu

Objawy udaru mózgu, które powinny powodować natychmiastowy alarm medyczny łatwo zapamiętać wg pierwszych liter słowa „MASZ” (udar): Mowa – zmieniona, Asymetria twarzy, Słabość ręki/nogi, Zaburzenia czucia. Objawem udaru może być także silny ból głowy, mdłości, utrata przytomności, czy opadnięcie kącika ust. Objawy te, to objawy alarmowe, wymagające natychmiastowej oceny medycznej.  

Znakomitej większości udarów można uniknąć - podstawą jest wczesna diagnostyka oraz eliminacja czynników ryzyka, wśród których dominują: otyłość, palenie tytoniu, nadużywanie alkoholu, stres, brak aktywności fizycznej i niewłaściwa dieta. Dlatego tak ważny jest powrót do prac nad Narodowym Programem Zdrowego Serca i Naczyń – wskazuje prof. Adam Witkowski, prezes Polskiego Towarzystwa Kardiologicznego. Polskie Towarzystwo Kardiologiczne (PTK) nie tylko dąży do wzmocnienia wczesnej diagnostyki i leczenia prewencyjnego. PTK wspiera także, merytorycznie i organizacyjnie, kampanie świadomości społecznej. Aby poprawić zdrowie Polaków niezbędne jest wdrożenie edukacji w zakresie prewencji pierwotnej już od pierwszy lat szkolnych – dodał prof. A. Witkowski.

Udar mózgu a „okno czasowe”

Powrót do zdrowia po udarze zależy – jeszcze bardziej niż w przypadku zawału serca – od tego, jak szybko chory trafi pod specjalistyczną opiekę. Z każdą minutą obumiera część jego mózgu, dlatego też czas gra najważniejszą rolę w udarze. A więc życie i zdrowie naszych bliskich często zależy od tego, czy w chwili zagrożenia pacjent, a przede wszystkim osoby w jego otoczeniu będą potrafiły właściwie i szybko zareagować. Należy o tym pamiętać zwłaszcza teraz, w dobie koronawirusa, gdy obserwujemy  –  z powodu obaw związanych z trafieniem do szpitala ­– znaczne opóźnienia we wzywaniu przez chorych i ich rodziny pogotowia ratunkowego: nie zwlekajmy tylko wezwijmy pogotowe ratunkowe w tych sytuacjach, w których zrobilibyśmy to przed epidemią – przypomina prof. P. Musiałek

Trombektomia mechaniczna (TM) w leczeniu udaru mózgu

Trombektomia mechaniczna to usunięcie, przy zastosowaniu cienkiej, miękkiej rurki działającej na zasadzie podobnej do węża odkurzacza, skrzepliny blokującej naczynie mózgowe. Choć tętnica mózgowa to nie tętnica wieńcowa, a udar mózgu to nie zawał serca, podobne zabiegi wykonywane są przez kardiologów rutynowo w zawale serca. Kardiolodzy interwencyjni wykonują z powodzeniem trombektomię mechaniczną w USA i wielu krajach Europy.   

W 2018 r. minister zdrowia wprowadził rozporządzeniem pilotaż trombektomii mechanicznej w leczeniu udaru niedokrwiennego. Pilotaż nie dotyczy testowania metody leczenia (gdyż co do niej nie ma w świecie od lat żadnej wątpliwości), lecz sposobu jej wdrożenia w Polsce – tak, aby skutecznie zapewnić dostępność tym pacjentom, którzy wymagają natychmiastowego leczenia interwencyjnego. Jest to obecnie najskuteczniejsza metoda leczenia udarów podkreśla prof. Piotr Musiałek. Leczenie trombektomią mechaniczną, wdrożone w ciągu dwóch pierwszych godzin od wystąpienia udaru niedokrwiennego mózgu, daje aż 90 proc. szansy na powrót do pełnego zdrowia u odpowiednio zakwalifikowanych dodaje. Jednocześnie wskazuje, że w Polsce odnotowujemy rocznie 60 tys. udarów niedokrwiennych i ok. 10 proc. z nich kwalifikuje się do zabiegów (czyli 5000-6000 zabiegów rocznie), a zgodnie z danymi NFZ w okresie od stycznia do listopada 2019 r. w Polsce wykonano, w kraju liczącym 38 mln mieszkańców, tylko 1111 trombektomii mechanicznej. Program wymaga modfyfikacji, w tym rozszerzenia o kolejne ośrodki (obecnie jest ich zaledwie 18), ponieważ fundamentalna potrzeba zdrowotna społeczeństwa zaspokojona jest obecnie jedynie w niewielkim stopniu - podkreśla prof. Musiałek.

Ważne jest aby pacjenci mogli uzyskać realną pomoc przez 24 h 7 dni w tygodniu przez 365 dni. Wprowadzenie pilotażu otworzyło możliwość wykorzystania potencjału polskich ośrodków aby ograniczyć negatywne skutki udaru mózgu nie tylko dla chorego, ale również dla jego bliskich. Dlatego też tak ważne jest ciągłe doskonalenie funkcjonujących procedur, ponieważ polscy pacjenci zasługują na leczenie na światowym poziomie. Aby osiągnąć ten poziom i zmniejszyć śmiertelności i inwalidztwo z powodu chorób serca i naczyń powinno się systematycznie zwiększać dostępność pacjentów do nowoczesnych technologii medycznych, lekowych i sprzętowych dodaje prof. Adam Witkowski. Sama procedura wprowadzenia nowoczesnych technologii do systemu opieki zdrowotnej w Polsce wymaga reorganizacji i usprawnienia tłumaczy prof. Witkowski.

Przykładem ośrodka w którym w ramach programu pilotażowego Ministerstwa Zdrowia funkcjonuje skuteczny program trombektomii mechanicznej, którego częścią są kardiolodzy interwencyjni jest Górnośląskie Centrum Medyczne im. Prof. L. Gieca Śląskiego Uniwersytetu Medycznego. Program koordynowany jest przez Klinikę Neurologii, w której caładobowy dyżur pełni specalista neurolog dedykowany do kwalifikacji pacjentów do zabiegów trombektomii. Po zgłoszeniu pacjenta i kwalifikacji zawiadamia on dyżurnego specjalistę wyszkolonego w terapii endowaskularnej. Dyżury w określone dni pełnią kardiolodzy, chirurdzy naczyniowi oraz radiolodzy interwencyjni. Taki sposób podziału zadań usprawia pracę i zapewnia dostępnośc pacjentów do nowoczesnego leczenia udaru mózgu przez całą dobę 365 dni w roku. Kluczowe jest tutaj wspłpraca lekarzy różnych specjalności. W GCM wykonano od początku pilotażu ponad 270 trombektomii mechanicznych, co świadczy o świetnej współpracy w tak zorganizowanym zespole – mówi prof. Wojciech Wojakowski, kierownik Kliniki Kardiologii i Chorób Strukturalnych Serca SUM, Górnośląskie Centrum Medyczne w Katowicach.